Wspomnienia Danusi

Otrzymałam haftowany NSJ od Krysi Słomówny - przeszywane było na szkolnym berecie wszystkich sercanek. Byłam wzruszona, że ona przez tyle lat miała u siebie taką szkolną pamiątkę! Były zjazdy sercanek regularnie zorganizowane przez Mamę przed wojną, a potem to one zorganizowały wielki zjazd sercanek na jej pierwszy przyjazd po wojnie do Polski w 1972. Od Krysi dowiedziały się kiedy Mama będzie w Poznaniu - a to przez Ciocie Romę, która utrzymywała kontakt z Krysią Słomówną. Sercanki bardzo się kochały. Mama mówiła, że w rodzinie nie znajdowała takiego stopnia ciepła rodzinnego tak jak z nimi.

---

Młodość w Polsce przed wojną (aż do 1949 emigracji do Argentyny) będzie tematem pierwszym. O śmierci Ryszarda (brat Danusi) w 1950 będzie część następna. Będą wspomnienia o moim Tatusiu (Feliks Gazda) jako Tatusiu raczej, niż lotniku i o Mamie. Napisaliśmy z Ianem wiele lat temu o bohaterskim życiu lotniczym Tatusia i o Tatusia sprawozdaniu o warunkach życia polskich lotników w północnej Afryce w czasie wojny. Znaleźć można to na portalu sił powietrznych polskich.

---

Feliks Gazda urodził się w Zakrzowie woj. Lubelskim syn rolnika. Do tej pory Wieńczysław Gazda (syn Jana Gazdy, który był synem Kazimierza Gazdy - brata Tatusia) prowadzi tam sad jabłczany.
Szukalam z Ianem świadectwa urodzenia z 6. maja 1903 i chrztu w parafialnym kościele, gdy byłam tam też z moją kuzynką Janką (córka Julki, siostry Tatusia). Niestety księgi tam były w bałaganie i brakowało właśnie z tych lat. Przeszukaliśmy księgi 1902 - 1908. Był jeden, inny Feliks zapisany, ale to nie był ten ponieważ data urodzenia nie pasowała zupełnie, a i wpisani rodzice nie zgadzali się, Tatusia rodzice byli to na pewno Jan Gazda i Aniela (z domu Morek).
Całe życie podobno marzył, aby latać po świecie. Kochał samoloty jako małe dziecko i jak tylko mógł to przerwał życie nauczycielskie i został zawodowym i fachowym lotnikiem.
Poznał Mamę w początku 1936 na imieninach kuzynki Miki Staszewskiej w Poznaniu i brali ślub 29. grudnia 1936 w Poznaniu, gdzie Tatuś był w 3. pułku myśliwskim. Ślub miał być bardzo skromny. Kosciół był pelen lotników, wszyscy z jego pułku chcieli poznać tę osobę, która kolegę, starego i zatwardziałego kawalera do ślubu doprowadziła. Jak go pytano, skąd pochodzi, to podobno zawsze mowił, że z Poznania. Bardzo lubił życie lotnicze w Poznaniu, Poznań też. Lubił towarzystwo i bawić się, i latać. Jego brat, Kazimierz Gazda zawsze mówił o Felku, że był rodzinny - przelatując nad domem w swoim samolocie często zniżał skrzydło. Kazimierz pamiętał (według jego syna, Jana Gazdy), że Tatuś bardzo lubił obdarzać rodzinę prezentami - kupił jemu rower, jak przyjechał do Zakrzowa, ale czuł, że Tata wolał zawsze być w Poznaniu z Mamą i bardziej lubił jej rodzinę. Tego też się dowiedziałam od Jana Gazdy, syna Kazimiera.
(Tatuś) Opiekował się małym Jurkiem po rozwodzie Cioci Hali z Marianem Pankauem. Jurek często bywał u Rodziców, ponieważ Cioci Hali było trudno inaczej wychodzić na randki i wieczorami iść tańczyć, to według Mamy. Tatuś był bardzo przywiązany do Jurka i traktował jego jako syna.
Mieszkali w dużym mieszkaniu i Mama pamięta, że plany na wakacje często były zmieniane w ostatnej chwili, ponieważ Tatuś nagle miał dyżur. Raz, pamięta Mama, że kiedyś przed Bożym Narodzeniem byli już spakowani i lodówka stała już pusta, gdy Tatuś ogłosił, że nie będą mogli na narty wyjechać niestety. Mama była w rozpaczy. Sklepy już zamknięte i nic w domu nie było. Podobno Tatusia koledzy lotnicy kupili ostatniego indyka na rynku. Niestety był żywy. Ani Rodzice, ani lotnicy mogli się zdobyć indyka zabić i spacerował przez kilka dni po mieszkaniu. Jakoś udało się im dostać gdzieś mleko i bułki na Święta. Nie pamięta nikt, co się w końcu z indykiem stało.
Gdy wojna wybuchła w 1939, to Rodzice byli razem tylko 3 lata. Tatuś był wtedy komendantem Szkoły dla Młodych. Już też był fachowym i doświadczonym pilotem i miał 36 lat. Wojna zupełnie zmieniła mu plany życiowe.

---

Mama urodziła się, jak wspominałam, w Neuhaus (teraz Neuhaus-Schierschnitz) w 1915, 1. maja. Świadectwo urodzenia i chrztu, które otrzymaliśmy w kościele św. Stefana ze zdjęciami tego kościoła w Sonneberg, gdzie była ochrzczona można zobaczyć niżej. Te zdjęcia zrobił Ian, gdy byliśmy tam 20. czerwca 1992. Na szczęście, będąc bibliotekarka pamiętałam nawet wtedy, aby zdjęcia miały napisy z drugiej strony i dzięki temu znamy dokładną datę naszej tam wizyty. Kościół byl jeszcze troche w remoncie, ale ksiądz, który oprowadzał nas mówił, że miejsce chrztu było w latach 1900 -1920 pewnie właśnie przy ołtarzu. Zdjęcie nad miastem Neuhaus-Schierschnitz wisiało na ścianie u księdza - tak wyglądało po wojnie. Wiele w roku 1992 się nie zmieniło. Miasto było przy granicy dawnej wschodnich Niemczech i blisko muru. Tam prawie nikt nie żył, ani jeździł.

Zdjęcia z kościoła św. Stefana

---

Dzieje Mamy

Babcia Kazimiera zmarła 5. maja 1923, gdy Mama miała 8 lat. Zawsze miala słabe płuca według Mamy i często była gdzieś na kuracji. Strasznie Mamusi brakowało jej Mamy, i myślała, że też było bardzo ciężko dla Tutusia i Romy, którzy byli jeszcze młodsi od Mamy.
Po śmierci Dziadka (Antoniego Leji) w 1933, Mama podobno starała się sklep prowadzić w Poznaniu, ale nie bardzo dawała sobie radę. Mama miała 21 lat, gdy poznała Tatusia. Imponował jej bardzo - był starszy pan, lotnik w mundurze, kawalerem (miał już ponad 30 lat), lubił tańczyć, był dowcipny, wesoły i miał fajne poczucie humoru. Po prostu lubił się bawić. Mama, a własciwie też Ciocia Hala i Ciocia Roma, były bardzo ładne. Sercanki mówiły o nich zawsze ze były

3 piękne Lejanki córki słynnego i bardzo lubianego lekarza Leji

i zawsze się podobały chlopakom. Gdy po śmierci Mamy rozmawiałam w klasztorze w Szymanowie niedaleko Warszawy z Siostrą Bernardą (była sercanka Czesia Olejniczakowa), mówiła że pytała się raz Mamę, czy się nie bała, że Tatuś był lotnikiem jak go poznała. Podobno Mama odpowiedziała:

jak nie bedzie on, to będzie inny.

Wojna

Podczas wojny, Mama najpierw była w Krośnie, pracując w fabryce szkła, gdzie pakowała szklanki, potem była w Zakrzowie z rodzina Gazdów, ale po paru tygodniach pojechała do Warszawy. Dostała pracę podobno jako kelnerka w kabarecie i tam, według sercanki Krysi Słomównej, pracowała Mama później podczas wojny, nocami zalatwiając noclegi dla AKowców i przenosiła papiery z domu do domu. Możliwe, że ona tę pracę w kabarecie otrzymała przez Leszka Idziora, męża Myszki ponieważ on grał pięknie na fortepianie, też w kabarecie podczas wojny w Warszawie. Krysia Mamę znalazła chorującą ciężko na serce i zabrała do rodzinnego domu Słomów (Aleksandrowo) pod Bydgoszczą. Krysia często jeździła służbowo między Bydgoszczą a Warszawą nawet w czasie wojny. Tam, w gronie Słomów - byli liczni i kilka z nich były to sercanki - Mama powoli wyzdrowiała.

---

Po wojnie w roku 1946, ponieważ Mama słyszała, że lotnicy, którzy wrócili do Polski po wojnie zostali albo uwięzieni, albo zastrzeleni, napisała list do Tatusia, który był wtedy w Anglii. Dowiedział się od rodziny Gazdów i też chyba od Cioci Romy, że Mama jest w Warszawie. Powiedziała Tatusiowi, że boi sie o niego i myśli, że lepiej zostać w Anglii. Przekroczyła Mama zieloną granice, siedząc całą noc między wagonami w pociągu na zderzaku razem z czterema innym uciekającymi z Polski. Tatuś załatwił jej przez Czerwony Krzyż wizę z Niemiec do Lyon, Francji. Spotkali się właśnie tam, we Francji i wróciła Mama z nim do Redruth Cornwall UK, gdzie Tatuś dalej służył w lotnictwie brytyjskim, aż do demobilizacji i gdzie urodził się mój brat Ryszard Feliks 26. lipca 1947.
Niestety wielu lotników polskich nie czuło się bardzo mile widzini przez rząd brytyjski po wojnie. Anglicy mieli swoje kłopoty z bezrobotnymi i podobno, według Mamy, bali się obrazić Stalina, osiedlając po wojnie za wielu polskich lotników. Dlatego Tata zdecydował się wyjechać z Anglii. Mieli do Kanady od razu przylecieć, ale Mama i Ciocia Hala mówiły mi, że Ciocia Hala musiała mieć rozwód od drugiego męża (Janusza Janickiego) i wyjechać szybko z Jurkiem, więc Rodzice dali Cioci Hali pieniądze uzbierane na swoją podróż do Kanady (wtedy trzeba było mieć sporo dolarów, aby pozwolenie otrzymać na przyjazd do do Kanady).

Argentyna

Stać ich było tylko w końcu na 3 bilety na statku towarowym z Anglii do Buenos Aires w Argentynie. Wypłynęli więc z Anglii w lutym 1949 z małym synem Ryszardem. Osiedlili się najpierw w Merlo - niedaleko, po zachodniej strony Buenos Aires.
Tatuś znalazł pracę na budowie i trochę dorabiał jako mechanik instrumentów samolotowych w Aerolineas Argentinas, naprawiając instrumenty lotnicze. Ryszard był bardzo rozwinięty na swe lata i zupełnie bez strachu. Mama opowiadała, że w domu w Merlo raz uciekł z pokoju i wspiął się jakoś po ścianie domu i chodził sobie bardzo zadowolony po dachu. To było podobno jak miał niecałe 3 lata. Dom, gdzie zamieszkali był w okropnym stanie - żyli w bardzo złych warunkach. Był to maly domek bez ogrzewania i bez elektryczności, świeczki używali, był bez lodówki i Mama pamiętała, że ściany były mokre od deszczu i wilgoci prawie cały rok. Suszyla ubranie na plecach przy świeczce - nie było gdzie powiesić na dworze. Nie było średniej klasy w tych czasach Perona.

---

Ryszard miał ledwie więcej niż 3 lata (umarł 15 ego sierpnia 1950 w szpitalu w Merlo) kiedy samochód zjechał z ulicy na chodnik i to na oczach Mamy. Kierowca był krewny kogoś wysokiego w rządzie, wiec nie bylo zameldowania wypadku żadnego ani odszkodowania naturalnie. To było okropne zdarzenie życiowe naprawde. Słów poprawnych mi polskich brakuje, aby napisać Wam to wszystko bez boleści. Myślę, że zrozumiecie. Ostatnie znane zdjęcie brata robione było krótko przed śmiercią. Adres podany z tyłu fotografii to Calle Jose Ingenieros 1149 Estafeta Nr 1 Ballester. Mieszkali więc Rodzice z Ryszardem w zachodniej części Buenos Aires.

Pamięć o Braciszku

Mama była całe życie po prostu w szoku i zablokowała szczegóły. Trzy małe kamyczki z jego grobu Rodzice mieli ze sobą całe życie i pochowane zostały wraz z kocykiem Ryszarda z prochami Mamy obok Tatusia na cmentarzu w Pointe Claire. To był mały kocyk, którym nakrywali go do łóżka w Argentynie.
Pytałam przez wiele lat wielu znajomych lotników, całą rodzinę Mamy i Tatusia. Nikt nie wiedział więcej niż to, że Ryszard umarł w Argentynie w tragicznym wypadku. Nawet "sercanki" - Mamy najbliższe przyjaciółki od lat szkolnych w Poznaniu - nie wiedziały więcej. Robiłam różne i liczne starania, aby odkryć co się stało, kiedy i gdzie itd. Przez wiele lat jeszcze przed śmiercią Mamy 11. lutego 2004, a nawet po Jej śmierci starałam się dowiedzieźć więcej o śmierci mojego brata. Mama całe życie pamiętała tylko, że umarł 15. sierpnia, roku ani miejscowosci nie wiedziała - zablokowała zupełnie z pamięci, czuła się pewnie winna, że nie uratowała go spod tego samochodu.
Według google, Villa Ballester jest około 30 km od Merlo i San Martin Coronado, leży jakoś niedaleko pomiędzy. Natchnęło mnie więc, że może Rodzice byli zapisani w parafii polskiego kościoła właśnie w San Martin Coronado. Na pewno czuli się Polakami, a nie znali języka hiszpańskiego. Napisałem więc do tego kościoła. Tamtejszy polski ksiądz opisał wyniki swoich starań.
Podobno pewna parafianka, która miała ponad 90 lat pamiętała, że pisali o tym okropnym wypadku i Braciszek był pewnie pochowany na cmentarzu dla biednych. Pamietała ona jeszcze moją Mamę. Ksiądz starał się znaleźć więcej szczegółów, ale był zdania, że ponieważ groby z cmentarzy dla biednych wykopywali zwykle po kilku latach, aby zużyć miejsca na nowo, Ryszarda szczątki juz były zapewne po prostu wyrzucone.
Na pewno Rodzicom było potrzebne poparcie innych Polaków w takim nieszczęśliwym czasie. Musiał ktoś (może właśnie z tej parafii) pomóc im przeprowadzić się z Villa Ballester.
Papiery pokazują, że po śmierci Ryszarda mieszkali w Quilmes na ulicy Mozarta 14, od listopada 1950. Przenieśli się więc, pewnie z pomocą kościoła polskiego, do wschodniej części Buenos Aires.
Od nieznanej mi zupełnie osoby otrzymałam niespodzianie w 2017 przez internet link do tej ulicy i jak wygląda. Podobno wiele nie zmieniło się. Napisała ta osoba, że załączony adres był blisko mieszkania jej Rodziców.
Przypadkowo w 2017, diakon z naszej parafii miał przyjaciela (też diakona), który poleciał do córki, która mieszkała jeszcze wtedy w Buenos Aires. Zainteresowała się ona bardzo historią mojego brata i jakoś niesamowicie odszukała świadectwo śmierci w szpitalu, gdzie zmarł Ryszard. Niestety niczego więcej nie mogła się dowiedzieć.
We wrześniu 2017, zorganizowaliśmy z Ianem liść pamięci na drzewie pamięci na cmentarzu Beechwood w Ottawie. Uczestniczyli, diakon z żoną, jego przyjaciel diakon z córką, która odnalazła świadectwo śmierci ze szpitala w Merlo, personnel z cmentarzu i bliska koleżanka. Śmierć Ryszarda bardzo kształtowała jak mnie wychowywano. Wiele moich pytań o moim wychowaniu ta sprawa objaśniła - dlaczego Mama mnie bardzo krótko trzymała i była bardzo wymagająca. Wymagała zawsze, żebym zadzwoniła od przyjaciół jak dojechałam, kiedy wrócę i jesli nie będę na czas, musiałam dzwonić. Bała się całe życie, że coś się na pewno stanie. Gdy wpadłam pod samochód po drodze do pracy, jak miałam 16 lat i plecy były pękniete, to Mama bardzo to przeżywała, tym bardziej, że od razu w szpitalu posłusznie zadzwoniłam do niej i powiedziałam co się stało i że jestem ok, tylko chodzić w tej chwili nie mogę.
Mama była bardzo pobożna i chodziła do kościoła zawsze, ale Tatuś nigdy, nawet na Boże Narodzenie nie poszedł. Nie wiem czy zawsze był taki, czy może czuł, że Bóg go opuścił, gdy Ryszard umarł. O Ryszarda śmierci nie mówiono w domu. Tatuś był już chory już na Parkinsona (i może nawet Alzheimera) jak mialam 12 lat, więc nie mógł mi powiedzieć dużo, a zresztą byłam za mała, żeby zrozumieć.
Historię Gazdów jest raczej trudno pojąć bez poznania historii śmierci małego Ryszarda. Jego śmierć rzuciła cień na ich życie - no i też moje.

---

Zanim wyjechliśmy z Argentyny do Kanady urodziłam się w szpitalu angielskim w Buenos Aires, gdzie podobno był student medycyny Che Guevara.
Do Montrealu sprowadzili nas koledzy Tatusia z lotnictwa i Ciocia Hala, która już była na miejscu z Jurkiem. Musieliśmy oddać $1,000 długu za ich pomoc, więc nie było dużo pieniędzy na początku. Ja mialam 13 miesięcy i podobno załatwiłam moim obywatelstwem argentyńskim zezwolenie na przyjazd Rodziny, ponieważ limit (quota) dla polskich imigrantów był już bardzo zablokowany, a dla argentyńskich jeszcze nie.
Takie losy powojenne spotkały nasza rodzine.